Büyük ihtimalle şu bilmeceyi biliyorsunuzdur:
Padişah vezir seçmek için üç çok zeki ve mantıklı aday bulur. Adaylara yapacağı testin kurallarını anlatır:
Elimde üçü kırmızı ikisi mavi beş tane şapka var. Üçünüz de birbirinizi görecek şekilde şu üç sandalyeye oturacaksınız ve gözleriniz kapatılacak. Sonra her birinizin başına bu şapkalardan biri konulacak. Ardından aynı anda gözleriniz açılacak. Birbirinizle iletişim yasak. Başındaki şapkanın rengini tahmin etmek isteyen ayağa kalkacak ve bu rengi söyleyecek. Bir tahmin hakkınız var. Şapkasının rengini bilen ilk kişi vezir olacak.
Sonra adayların gözleri kapatılır ve padişah hepsinin başına da kırmızı şapka koydurur. Bir süre sonra adaylardan biri benim başımdaki şapka kırmızı der ve vezir olur.
Vezir nasıl bir mantık yürüttü de şapkasının rengini bildi?
Bu bilmecenin çözümü şöyledir:
Adaylara A, B ve C diyelim. Diyelim ki A adayı şapkasının rengini bildi. O zaman A adayının yürüttüğü mantık aşağıdaki gibidir.
Eğer benim başımdaki şapka mavi olsaydı, o zaman B adayı bu mavi şapkayı görecekti ve kendi başındaki şapka da mavi olsaydı C adayının hemen ayağa kalkıp kendi şapkasının kırmızı olduğunu söyleyeceğini düşünecekti. C adayı hala ayağa kalkmadığına göre hem benim (A) hem de B adaylarının şapkası mavi olamaz. Bu durumda benim başımdaki şapka mavi olsa bu sefer B adayı kendi şapkasının renginin kırmızı olduğunu şimdiye kadar anlayacaktı ve ayağa kalkıp kırmızı diyecekti ama bunu da yapmadığına göre benim başımdaki şapka kırmızı olmalı.
Benim oldukça hoşuma giden bir mantık yürütme yöntemi. Kendisini diğerlerinin yerine koyarak problemi adım adım çözüyor. Bu cevapta aklıma dikkatimi çeken şey yürütülen mantığın bütün adaylardan bağımsız olmasıdır. Bu nedenle üç adayın da aynı anda kalkıp kendi şapkasının kırmızı olduğunu bilmesini beklerdim.
Çözümde dikkate değer başka noktalar da var yalnız. A adayı yorum yaparken kendisini başkalarının yerine koyuyor ve eğer diğer türlü olsaydı şimdiye kadar şöyle tepkiler verirlerdi diye mantık yürütüyor. Yani mantıkta belli olmayan bir zaman bilgisi ile diğer kişilerin de sahip olduğuna inandığı bilgileri kullanıyor. A adayı aslında B ve C adaylarının aynı bilgilere sahip olup olmadığını bilmiyor ama bunu, her adayın çok zeki ve mantıklı olduğu varsayımına dayanarak doğru kabul ediyor. Zaman da önemli bence. A adayı herkesin aynı bilgiye sahip olduğunu ne zaman kabul edebilir? Bir saniye sonra mı? Yüz milisaniye sonra mı?
Şimdi zamanın bu çözümlerde nasıl başa bela olabileceğine bakalım. Adaylar çok zeki ve hepsi de vezir olmak istiyor. O zaman yalan söyleyerek diğerlerini şaşırtmayı da deneyebilirler. İletişim yokken nasıl yalan söyleyecekler sorusunun cevabı da zamanda gizli.
Örneğin başlarındaki şapkalar mavi (A), kırmızı (B) ve kırmızı (C) olsun (mavi mavi kırmızıda başında kırmızı olan şapka olan adayın daha başka bir mantık yürütmesine gerek yok, dolayısıyla yalanlara karşı da güvenli durumdadır). B ve C adayları bir tane mavi ve bir tane kırmızı şapka gördüklerinden birbirlerine karşı eşit durumdadırlar. Çözmeleri gereken tek sorun ne kadar zaman sonra diğer adayın ikinci mavi şapkayı görmediğinden emin olabilirler? Bu soruya cevap vermek yukarıda da dediğim gibi kolay değil ama burada başka bir imkan daha var. Bir mavi ve bir kırmızı şapka göre adaylar gerçekten de diğerinin ne düşündüğünü hesaba katmak zorunda mı? Kendi kafasında kırmızı şapka olan bir aday kendi kafasında mavi şapka olma şansını doğrudan atlayabilir, çünkü öyle bir durumda diğer adayla zamana karşı bir yarışta olacak (kendi başındakinin mavi olduğunu bilebilmesi için önce diğer adayın kendi şapkasının kırmızı olduğunu bilmesi gerekiyor). Böyle bir şapka dağılımında bence B ve C adayları (bir kırmızı ve bir mavi şapka görenler) diğerinin düşünmesini beklemeden hemen kırmızı diye tahminde bulunabilirler. Bu stratejinin kaybettiği durum padişahın gerçekten de iki mavi ve bir kırmızı şapka koyduğu durum ama bu durumda kafasında kırmızı şapka olan zaten kazanacağından ilk bakışta kafasında mavi şapka olan adayların kaybettiği bir şey yok gibi görünüyor. Bu stratejinin varlığı diğer adayı da baskı altında tutacaktır, yani ona mantık yürütmek için pek zaman bırakmayabilir.
Peki üç kırmızı şapka durumunda zaman faktörü nasıl işleyebilir? Her aday iki kırmızı şapka gördüğünden herkes birbirine göre eşit durumda. Rakipleri kandırmanın tek yolu ugerektiğinden daha uzun süre düşünmek olduğundan burada da “yalan söylemek” pek işe yaramıyor gibi. Bir adayın düşünme süresi arttıkça diğerlerinin başında mavi şapka olma olasılığı azalıyor. Burada da mavi şapkayı doğru bilmek diğerlerinin bizden daha önce doğru cevabı vermesiyle olabileceğinden belki de işi yine şansa bırakmak daha iyi bir strateji olabilir. Yani iki kırmızı gören hemen kendi başındaki şapkanın da kırmızı olduğunu söyleyebilir.
Bu problemi düşünmeye başladığımda zamanla oynayarak rakipleri yanlış yönlendirmek mümkün olabilir diye düşünüyordum ama öyle bir yol bulamadım. Zaman faktörü yine de önemli, çünkü mantığı doğru yürütmek için herkesin belli bir anda ne kadar bilgiye sahip olduğunu bilmek lazım ve bunu bağladığımız tek faktör de zaman. Belli bir süre geçtiğinde bir aday hala şu tepkiyi vermemişse o zaman o aday diğer kişilerinn şapkaları hakkında şu bilgilere sahiptir ve ben de kendi bilgilerimi artık güncelleyebilirim ama o belli bir süre ne kadar olmalı? Ayrıca bu mantık yürütme de kısaca hala kaybetmediysem başımdaki şapkanın rengi şu olmalıdır şeklinde, yani bu mantık yürütme kuralları öğrendikten hemen sonra yapılabilir ve oyunu kazanmak için de ilk bilen olmak gerektiğinden kaybedilecek olasılıklar elenir ve doğrudan en iyimser tahmin yapılabilir.
Gerçek hayatta bu oyun değişik kombinasyonlarla ve zeki insanlarla oynansa acaba nasıl sonuçlar çıkardı? Daha da kötüsü zeki birisi daha yavaş düşünen birisine karşı kaybedebilir bile ama soruda herkesin süper olduğu verilmişti. Yine de ilginç bir deneme olurdu.