Delilikle dahilik arasında ince bir ufuk çizgisi vardır.
Taşları boyayın!
Bu tür sorularda istenen şey tahtadaki taşların doğru renklerini bulmaktır. Yani yukarıdaki pozisyonda bütün taşlar beyaz olmasına rağmen aslında bazıları siyah olmak zorunda ve amaç siyah taşların hangileri olduğunu bulmak. Tabii ki bu sırada oluşan pozisyonun da kurallara uygun bir açıklaması olmalı.
Siyahın son hamlesinden sonraki pozisyonu görüyoruz. Siyahın sadece şahı olduğuna göre son hamlesinde de bu şahı oynamış olmalı. Şahın bir önceki pozisyonda olabileceği kurallara uygun tek kare ise h7 karesidir.
Peki bu pozisyonda beyazın son hamlesi neydi? h2 piyonu oynamış olamaz, başlangıç karesinde. Şah oynamış olamaz, çünkü beyaz fil şah çekiyor. O zaman beyaz fil oynamış olmalı heralde. Fakat beyaz fil de a7-g1 diyagonalinde oynamış olmalı o zaman ve bir önceki pozisyonda da şah çekiyor olacaktı. O zaman fil hamlesi de kurallara uygun değil. Demek ki beyazın son hamlede kullandığı taş son pozisyonda tahtada değil ve ayrıca beyaz filin şah çekmesini de engelliyor. Son pozisyonda tahtada olmadığına göre beyazın son hamlesinde h7 karesine gitmiş olmalı. Şah çekilmesini engellediğine göre de a7-g1 diyagonalinde olmalı. Bu diyagonalden a8 karesine ulaşabilen tek taş bir attır. Demek ki bu pozisyonda beyazın b6 karesinde bir atı olmalı.
1. Aa8+
1. ... Şxa8
Ve böylece son pozisyonumuza da kurallara uygun bir şekilde ulaşabildik.
Beyaz oynar ve iki hamlede mat eder.
Tabii ki mat çok kolay.
1. Kd1 Şf8 2. Kd8#
İyi de bu ne biçim bir retrograde sorusu o zaman? Haklısınız, tabii ki siyahın elinde bu kolaylığın üstesinden gelecek bir koz var. Rok!
1. Kd1 0-0
Beyaz artık şah bile çekemiyor. Madem iki hamlede mat yok bu ne biçim bir retrograde sorusu?
Başlangıç pozisyonuna dönüp düşünmeye başlayalım. Siyah rok yapabilirse iki hamlede mat edemiyoruz. Peki siyahın rok yapma hakkını elinden alabilir miyiz? Deneyelim bakalım.
Eğer şah çekersek siyah rok yapamaz. Bunun için tek yol Kd8 oynamak ama ondan sonra şah kaleyi alır ve mat şansımız yine kalmaz.
Başka bir yol ise rok esnasında şahın geçeceği kareleri tehdit altına almak. Örneğin Kf4 hamlesi f8 karesini tehdit edeceğinden yine rok yapılamaz ama o zaman da siyah herhangi bir hamle yapar ve iki hamlede yine mat bulamayız.
Siyahın rok hakkını elinden alan diğer olasılıklar da siyah şahın ya da kalenin daha önce hareket etmiş olması durumlarıdır ve bunlar retrograde problemlerin alanına düşer. Demek ki Armand siyah şahın ya da kalenin daha önce hareket edip etmediğini bulmamızı istiyor. O zaman aramaya başlayalım.
İki taraftan da dokuzar taş alınmış. Bu taşların nasıl alındığını bulmak imkansız gibi. Pozisyonda bir ipucu olmalı ama. Biraz dikkatli bakınca bu görülüyor aslında. d4 karesindeki kale! Beyazın iki kalesi var işte, bunda ne var diyenleri duyar gibiyim. O zaman ilk önce bu soruyla başlayalım. Beyazın h1 karesindeki kalesine ne oldu?
f2, g3 ve h2 piyonları bu kalenin yerinden çıkmasını engelliyor. Beyaz oyun esnasında rok yapmışsa ya da şahı hareket ettirmişse h1 karesindeki kale oyuna girmiş olabilir. Bu durumda beyazın rok hakkı kalmamıştır artık. Peki başka bir ihtimal var mı?
Elbette! Şah ve a1 karesindeki kale hareket etmemişse, yani beyazın hala rok hakkı varsa bir başka yol daha var. Siyah beyazın h1 karesindeki kaleyi oyun sırasında almış olabilir. Buna karşılık da beyaz piyonlarda biri 8. sıraya erişip yeni bir kale yapmış olabilir. d4 karesinde gördüğümüz kale de bu yeni kale olabilir.
Peki bu piyon hangi karede son sıraya erişmiş olabilir? Bunu da bilme şansımız yok gibi. a6-b7 üzerinden bile gitmiş olabilir. Son sıraya eriştiğinde siyah şahtan uzakta bile olabilir. Siyahın rok hakkının olup olmadığına hala bir yardımı yok gibi.
O zaman soruyu biraz değiştirelim, daha doğrusu bir sonraki soruyu soralım. Bu kale sekizinci sıradan tahtanın ortasına nasıl döndü?
Siyah piyonların pozisyonuna bakarsa sadece üç aday karemiz var. d8, f8 ve h8. Beyaz kale ortaya dönebilmek için bu karelerden birine uğramış olmak zorunda. Şimdi bu ihtimallere bakalım.
h8: Eğer beyaz kale oyunun bir anında h8 karesinde bulunmuşsa siyahın h8 karesindeki kalesi hareket etmiş olmalı. Bu durumda siyah rok hakkını (küçük rok) kaybetmiştir.
d8 ve f8: Bu iki karenin analizi aynı. Eğer kale şahın hemen yanında olan bu karelere uğramışsa ve şah e8 karesindeyse (siyahın rok yapma şansı varsa şah hep e8 karesinde kalmış olmalı) şah çekmiştir. Peki şah çekilince siyahın kurallara uygun tepkileri nelerdir?
Kısaca kale bu karelerden oyun alanına dönmüşse de siyah artık rok yapamaz.
Buraya kadar elde ettiğimiz sonuçlar neler peki?
Problemi çözmenin tek yolu siyahın rok hakkını elinden almak olduğuna göre şöyle bir mantık yürütebiliriz. Beyaz kalenin d4 karesine nasıl gittiğini kesin olarak gösteremeyiz ama aksi bir engel olmadığından beyazın hala rok hakkının olduğunu varsayabiliriz. Bu durumda ikinci sonuçtan siyah rok yapamayacaktır. Fakat Kd1 hamlesi siyahı bu konuda ikna etmeye yetmeyecektir. Aynı şekilde siyah da, kalenin oraya başka bir yoldan gelmiş olabileceğinden rok hakkını kullanabilir. Bu nedenle beyaz siyahın rok hakkını şüphe götürmez bir hamleyle elinden alması gerekir. Bu da büyük rok ile mümkündür.
1. 0-0-0
Beyaz rok yaptığına (ya da yapabildiğine) göre d4 karesindeki kale önceki hayatında bir piyon olmalıdır. Bunun sonucu da siyahın bu pozisyonda rok hakkı yoktur. Artık siyah ne oynarsa oynasın Kd8 hamlesi ikinci hamlede matı getirecektir.
Soruda beyaz şahın bulunabileceği tek kare aranıyor ve son birkaç hamlenin ne olduğu soruluyor.
Bu pozisyonda (beyaz şahın da yerine koyulduğu durumda) hamle sırası beyazda olamaz. Çünkü ya şahı fille alacaktır (bu durumda siyahın son hamlesi kurallara uygun değildi) ya da beyaz şahı b3 karesine getirerek başka bir kurallara aykırı pozisyon yaratacaktır. O zaman bu pozisyonda son hamleyi beyaz yapmıştır diyebiliriz.
Beyaz fil şah çekmiş durumda ve a4 karesine d1-a4 diyagonalinden gelmiş olamaz, yoksa oradan da şah çekmiş olurdu. Beyazın son hamlede fil ile şah çekebilmesinin bir başka yolu da b3 ya da c2 karesindeki başka bir beyaz taşı oynayarak olabilir. Akla ilk gelen aday ise beyaz şah tabii ki. Beyaz şah c2 karesinde olamayacağından b3 karesinde olmalı. b3 karesinden hem a3 hem de c3 karesine gidebilir. Hangi yolun olası olduğunu görmek için bu pozisyona bir bakalım:
Bu pozisyonda da benzer sorunu diğer renklerle yaşıyoruz. Siyah hem kale hem de fille şah çekmiş. Bu sadece açarak şah çekince olabilir ama siyah kale fil ile şah arasında olamazdı ve aynı şekilde siyah fil de siyah kaleyle şah arasında olamazdı. Bu pozisyon da ümitsiz gibi gözüküyor.
İyice ümitsizliğe kapılmadan önce acaba kale ile beyaz şah arasında ya da siyah fil ile beyaz şah arasında başka bir taş olsa açarak şah çekilebilir miydi diye düşünelim. Örneğin siyah kale ile beyaz şah arasında bir fil olsa:
Siyah b4 karesindeki fili a3 ya da c3 karesine oynayarak kale ile şah çekebilir ama bu hamle kurallara aykırı, çünkü d5 karesindeki fil zaten şah çekiyor. Bir de siyah fil ile şah arasında bir taş koyalım:
Aynı sorun burada da var. Siyah atı çekerek şah çekebilir ama kale zaten şah çekmekte. Yine çıkmaz sokak.
Acele etmeyelim. Ya hem kale ile beyaz şah arasında hem de d5 fili ile beyaz şah arasında bir taş varsa? O zaman siyah kurallara uygun bir hamle yapabilir ama bu sefer de başka bir sorun var. İki taşın birden bulundukları yerleri terk etmesi lazım. Bu nasıl olacak peki?
Şansımıza buna izin veren bir hamle var ve bu hamlenin baş kahramanları da piyonlar. 
Eğer beyaz piyon son hamlede iki kare birden ilerlediyse siyah piyon beyaz piyonu alarak c3 karesine ilerleyebilir. Bu hamleye geçerken almak (en passant) deniyor. Bu hamleden sonra beyaz şah da c3 karesindeki siyah piyonu alabilir ve son pozisyona ulaşılır. Demek ki beyaz şah c3 karesindeymiş.
Başlangıçtan itibaren hamlelere bir bakalım.
İlk pozisyon için bir sürü ihtimal var ama bu çok önemli değil.
1. ... Fd5+
2. c4 bc+
3. Şc3
Ve beyaz şah bulunabileceği tek kareye ulaştı.
Siyahın 4. hamlesinden sonra oluşmuş bu pozisyonu oluşturan hamleleri bulunuz. Hamleler kurallara uygun olmalı, iyi olmak zorunda değiller.
Tibor Orban bu problemi 1976 yılında hazırlamış.
Görüldüğü gibi siyahın d piyonu eksik, yani eksik olan piyonun d piyonu olma şansı yüksek. Beyazın da sadece beyaz karelerdeki fili eksik.
Problemin ilginç yanlarından biri üç hamlede çözümünün çok kolay olması.
1. e4 e6 2. Fb5 c6 3. Fc6 dc6
Fakat problemde istenen bu değil. Siyahın piyonu beyaz fil tarafından alınmıştır. Bunu bu kadar rahat söylememin nedeni beyazın diğer taşlarının piyonu aldıktan sonra son konumdaki yerlerine dört hamle içinde gelmelerinin imkansız olmasıdır. O zaman ilk sorum şöyle oldu: Fil piyonu nerede aldı?
Önce şu şekilde oyunları taramaya başladım.
1. e4 e6 2. Fc4 d5 3. Fd5 Vd5 4. Af3 Vd8 5. Ag1 c6
1.e4 c6 2.Fb5 e6 3.Fc6 dc6 4.Af3 Vd7 5.Ag1 Vd8
Bu noktada fark ettim ki eğer siyah üç piyon hamlesi yaparsa diğer taşlarının biriyle en az iki hamle yapmalı ki taşları yine başlangıç konumuna gelebilsin. Siyahın c6 ve e6 karelerinde piyonları olduğuna göre en az iki piyon hamlesi yapmış olmalı. O zaman siyahın d piyonu hiç hareket etmemiştir.
Siyahın d piyonu hareket etmemişse d7 karesinde alınmış olması lazım. Fil başka bir piyonu almış olsa d piyonu hareket etmek zorunda olur ve bu da üçüncü bir piyon hamlesi demektir. Burada yeni bir problemle karşılaştım. Siyahın c6 ve e6 karelerindeki piyonları beyaz filin d7 karesine erişmesini oldukça güzel engelliyor. Bu piyonlar olmasa beyaz fil d7 karesine en az üç hamlede ulaşabiliyor (e4, Fb5, Fd7). Diğer yol ise dört hamle gerektiriyor (e4, Fe2, Fg4, Fd7). Dört hamle gereken yolu hemen eledim, çünkü bu durumda siyahın dördüncü hamlede beyaz fili d7 karesinde alması gerekiyor ama son pozisyonda d7 karesi boş, yani bu yol izlenmemiş. Demek ki beyaz fil b5 üzerinden d7 karesine erişmiş olmalı. d7 karesine erişebilmesi için c6 hamlesinin yapılmamış olması gerekiyor ama. Bir diyagramla o pozisyona bakalım.
Siyah burada c6 oynamamış olduğuna göre başka bir taşı oynamış olmalı Örneğin Ve7 yapsın, böylece beyaz d7 piyonunu alabilir ve şah çeker. Siyah vezir de d7 karesinde beyaz fili alır. Sonra siyah bir hamle c piyonuyla yapar ve bir diğer hamleyle veziri geri oynar. Bu arada beyaz da bir at ile ileri geri gider. Hamleleri sayalım şimdi.
1. e4 e6 2. Fb5 Ve7 3. Fd7 Vd7 4. Ac3 c6 5. Ab1 Vd8
Yine beş hamle tuttu. Biraz düşününce problemin c6 hamlesini geciktirmek ve beyaz fili d7 karesinde almak olduğunu gördüm. c6 hamlesi ikinci hamlede yapılmazsa (ki yapılmaması gerekiyor) siyah piyon dışı bir hamle yapmak zorunda kalıyor. Ardından oyun sonuna kadar bir c6 hamlesi yapması gerekecek, bir de bir taşla fili d7 karesinde alırsa bu taşı geri götürmesi gerekecek. Yani toplamda iki piyon ve üç de başka figür hamlesi gerekiyor. Buradan çıkardığım sonuç şu oldu. Siyahlar beyaz fili d7 karesinde almamalı.
Şu ana kadar elde ettiğim çıkarımlar:
O an gözüme problemin püf noktası çarptı. Eğer siyah ikinci hamlede oynadığı figürle beyaz fili bu figürün ilk başta karesinde alabilirse bir taşla iki kuş vurabilirdi. Böylece c6 hamlesini geciktirmek, beyaz fili almak ve geri dönmek üç hamle değil, iki hamle tutabilirdi. O zaman adaylara baktım. Beyaz fil sadece beyaz karelerde gidebildiğinden siyah figürün başlangıçta beyaz karede olan bir figür olması gerekiyor. a8 ve g8 karelerindeki kale ve at olay yerine çok uzak. c8 karesindeki fil ise hareket edemiyor (d7 oynamamalı). Demek ki ikinci hamlede oynayan taş siyah şah olmalı.
Bu şah hamlesi probleme ayrı bir güzellik katıyor, çünkü o ana kadar algılamadığım bir problemi de ortadan kaldırıyor. Eğer başka bir taş (mesela vezir) oynanmış olsa üçüncü hamle sonunda aşağıdaki pozisyon elde edilecek.
Görüldüğü gibi beyaz Fd7 hamlesiyle şah çekiyor, yani ya fil alınmalı (yukarıdaki üçüncü çıkarımıma aykırı) ya da şah kaçmalı (dört hamlede geri dönüş için zaman kalmadı). Bunun yerine Şe7 hamlesi bütün bu sorunları oldukça güzel çözüyor.
1. e4 e6 2. Fb5 Şe7
3. Fd7 c6
4. Fe8 Şe8
Böylece dört hamle sonunda problemde istenen pozisyona kurallara uygun hamlelerle ulaşmış oldum.
Yukarıdaki diyagramda beyazın dördüncü hamlesinden sonra (Beyaz dört hamle, siyah üç hamle oynamış) oluşan pozisyonu görüyorsunuz. Buraya kadar oynanmış hamleleri bulun. Bütün hamleler kurallara uygun olmalı ama iyi hamleler olmak zorunda değiller.
Bu pozisyonda ilk bakışta beyazın g1 karesindeki atının, siyahın da g8 karesindeki atının olmadığını görüyoruz. Bunun dışında siyahlar bir de d piyonunu oynamış (bir ya da iki hamle). d piyonu beyaz atı almış olamaz, çünkü bu durumda yine d hattına dönebilmesi için bir beyaz taşı daha almış olması gerekirdi fakat beyazların sadece bir taşı eksik.
Beyaz at ile siyah at birbirlerini yemiş de olamaz, hamleler kurallara uygun olmalı. Genelde ilk düşünülen şey başka bir taşın atlardan birini yiyip geri çekilmesidir. Beyaz taşlardan bunu yapabilecek adaylar b1 karesindeki at, h1 karesindeki kale ve b1 karesindeki at oynadıktan sonra a1 karesindeki kaledir. Bu adaylar bütün bu işleri 4 hamle içinde yerine getiremeyecektir.
Siyahların bu iş için daha esnek adayları var. Örneğin d piyonunun hareket etmesi sonucu biraz hareket kazanan c8 fili, vezir ve şah.
1. Af3 Ah6 2. Ae5 d5 3. Ag4 Ag4 4. Fg4
Filin geri dönmesi için beyaz boş hamle yapmalı. Örneğin
4. ... Kg1 5. Fc8 Kh1
Dört hamle sınırını aştık ama. Vezir veya şah ile de bunu yapamıyoruz, çünkü beyaz atın hem siyah atı alıp hem de vezir ya da şahın menziline ulaşması üç hamleden çabuk olamıyor (Sanırım dört hamle gerekiyor). Gerisi de bildiğimiz hikaye. Dört hamle içinde geri dönüş mümkün değil.
E nasıl olacak bu iş? Bu problemin püf noktası ilk bakışta gördüğümüz şeye aldanmamak. Ne görmüştük? g1 ve g8 karesindeki atlar bir şekilde alınmış. Peki bundan başka ne olmuş olabilir? Diyelim ki bu atların biri hala oyunda olsun. Bu ne demek? Yani aslında eksik olan atların biri b8 ya da b1 atı olabilir. Görünüşleri aynı nasıl olsa. Bu olasılık bize bazı imkanlar açacaktır. Önce imkansız durumu eleyelim ama. g1 atı b1 karesine 4 hamlede erişemez. O zaman g1 atının alınmış olduğu açık. b8 atı ise alınmış olabilir. g1 atı b8 karesine 4 hamlede erişebiliyor. f3-d4-c6-b8 ya da f3-e5-c6-b8 (bir de f3-e5-d7-b8 var, piyon hamlesinden sonra). Piyon hamlesinden sonra g8’deki siyah at da b8 karesine üç hamlede erişebilir. f6-e7-b8. Yolculuk esnasında e7 karesinden geçmek zorunda olduğundan beyaz at olası rotalarından ilk ikisini seçmek zorunda. İki atın yolu dördüncü hamleden önce kesişmemeli, yoksa geri dönüş problemleriyle boğuşuruz ki buna yeterli zaman olmadığını ilk denemelerde görmüştük.
O zaman şu çözümler mümkün görünüyor:
1. Af3 d5 2. Ad4 Af6 3. Ac6 Ad7 4. Ab8 Ab8
1. Af3 d5 2. Ae5 Af6 3. Ac6 Ad7 4. Ab8 Ab8
Bu çözümlerde siyahın birinci ve ikinci hamlelerinin sıraları değişebilir ama üçüncü hamleden önce piyonun hareket etmiş olması lazım. d7 karesi hayati önem taşımakta.
Yukarıda siyahın 4. hamlesinden sonraki pozisyonu görmekteyiz. Kurallara uygun hamlelerle oynanmış bu hamleleri bulun. Hamlelerin iyi olması şart değil, kurallara uymaları yeterli.
Bu pozisyonda eğer hamle beyazda ise Af7, eğer hamle siyahta ise Ac2 hamleleri rakibi mat etmektedir. O zaman soru “bu pozisyonda hamle kimde?” şekline dönüşmekte.
İki taraf da sadece vezirleri kaybetmiş ve vezirler başlangıç karelerinde alınmış. Bunu görmek için iki tarafın da fillerinin ve ön taraftaki piyonların hiç oynamamış olduklarını görmek yeterli. Bu durumda şahlar fillerin arasındaki bölümden çıkamamıştır. Demek ki ancak vezirler alındıktan sonra şahlar vezirlerin karelerine ve kendi karelerine hareket edebilmiştir. Ayrıca kaleler de aynı mantığa göre sadece yanlarındaki atların karelerine ve yeniden kendi başlangıç karelerine gitmiş olabilir. Bu taşların dışında sadece atlar hareket etmiş. Şimdi bütün hareket etmiş taşların kaç kere hareket etmiş olduklarını listeleyelim.
Beyaz şah: Başlangıç karesinde olduğuna göre çift sayıda hamle yapmış olmalı.
a1 karesindeki kale: b1 karesinde olduğuna göre tek sayıda hamle yapmış olmalı.
h1 karesindeki kale: Başlangıç karesinde olduğuna göre çift sayıda hamle yapmış.
Beyaz atlar: Başlangıçta iki at da farklı renkte karelerdedir (b1 ve g1) ve atlar her hamleden sonra hamle önceki karenin tersi rengindeki bir kareye gelir. Bu pozisyonda da iki at farklı renklerde karelerde olduğundan toplamda çift sayıda hamle yapmış olmalılar.
Siyah şah: Verilen pozisyonda başlangıç karesinin yanında olduğuna göre tek sayıda hamle yapmış olmalı.
a8 karesindeki siyah kale: Başlangıç karesinde olduğuna göre çift sayıda hamle yapmış olmalı.
h8 karesindeki siyah kale: Başlangıç karesinin yanındaki karede olduğuna göre tek sayıda hamle yapmış olmalı.
Siyah atlar: Beyaz atlar için yürüttüğümüz mantığa dayanarak toplamda çift sayıda hamle yapmış olduklarını buluruz.
İki tarafın yaptığı hamleleri toplarsak şu sonuca ulaşırız:
Beyaz: Çift + Tek + Çift + Çift = Tek
Siyah: Tek + Çift + Tek + Çift = Çift
Oyuna beyazlar başladığına ve beyazlar siyahlardan farklı sayıda hamle yaptığına göre beyazlar siyahlardan daha fazla yapmış olmalı. Bu durumda hamle sırası siyahlarda olmalı. O zaman
1. … Ac2#