Retrograde (Çözüm)

Armand Lapierre 1959

Beyaz oynar ve iki hamlede mat eder.

Tabii ki mat çok kolay.

1. Kd1 Şf8
2. Kd8#

İyi de bu ne biçim bir retrograde sorusu o zaman? Haklısınız, tabii ki siyahın elinde bu kolaylığın üstesinden gelecek bir koz var. Rok!

1. Kd1 0-0

Beyaz artık şah bile çekemiyor. Madem iki hamlede mat yok bu ne biçim bir retrograde sorusu?

Armand Lapierre 1959

Başlangıç pozisyonuna dönüp düşünmeye başlayalım. Siyah rok yapabilirse iki hamlede mat edemiyoruz. Peki siyahın rok yapma hakkını elinden alabilir miyiz? Deneyelim bakalım.

Eğer şah çekersek siyah rok yapamaz. Bunun için tek yol Kd8 oynamak ama ondan sonra şah kaleyi alır ve mat şansımız yine kalmaz.

Başka bir yol ise rok esnasında şahın geçeceği kareleri tehdit altına almak. Örneğin Kf4 hamlesi f8 karesini tehdit edeceğinden yine rok yapılamaz ama o zaman da siyah herhangi bir hamle yapar ve iki hamlede yine mat bulamayız.

Siyahın rok hakkını elinden alan diğer olasılıklar da siyah şahın ya da kalenin daha önce hareket etmiş olması durumlarıdır ve bunlar retrograde problemlerin alanına düşer. Demek ki Armand siyah şahın ya da kalenin daha önce hareket edip etmediğini bulmamızı istiyor. O zaman aramaya başlayalım.

İki taraftan da dokuzar taş alınmış. Bu taşların nasıl alındığını bulmak imkansız gibi. Pozisyonda bir ipucu olmalı ama. Biraz dikkatli bakınca bu görülüyor aslında. d4 karesindeki kale! Beyazın iki kalesi var işte, bunda ne var diyenleri duyar gibiyim. O zaman ilk önce bu soruyla başlayalım. Beyazın h1 karesindeki kalesine ne oldu?

f2, g3 ve h2 piyonları bu kalenin yerinden çıkmasını engelliyor. Beyaz oyun esnasında rok yapmışsa ya da şahı hareket ettirmişse h1 karesindeki kale oyuna girmiş olabilir. Bu durumda beyazın rok hakkı kalmamıştır artık. Peki başka bir ihtimal var mı?

Elbette! Şah ve a1 karesindeki kale hareket etmemişse, yani beyazın hala rok hakkı varsa bir başka yol daha var. Siyah beyazın h1 karesindeki kaleyi oyun sırasında almış olabilir. Buna karşılık da beyaz piyonlarda biri 8. sıraya erişip yeni bir kale yapmış olabilir. d4 karesinde gördüğümüz kale de bu yeni kale olabilir.

Peki bu piyon hangi karede son sıraya erişmiş olabilir? Bunu da bilme şansımız yok gibi. a6-b7 üzerinden bile gitmiş olabilir. Son sıraya eriştiğinde siyah şahtan uzakta bile olabilir. Siyahın rok hakkının olup olmadığına hala bir yardımı yok gibi.

O zaman soruyu biraz değiştirelim, daha doğrusu bir sonraki soruyu soralım. Bu kale sekizinci sıradan tahtanın ortasına nasıl döndü?

Siyah piyonların pozisyonuna bakarsa sadece üç aday karemiz var. d8, f8 ve h8. Beyaz kale ortaya dönebilmek için bu karelerden birine uğramış olmak zorunda. Şimdi bu ihtimallere bakalım.

h8: Eğer beyaz kale oyunun bir anında h8 karesinde bulunmuşsa siyahın h8 karesindeki kalesi hareket etmiş olmalı. Bu durumda siyah rok hakkını (küçük rok) kaybetmiştir.

d8 ve f8: Bu iki karenin analizi aynı. Eğer kale şahın hemen yanında olan bu karelere uğramışsa ve şah e8 karesindeyse (siyahın rok yapma şansı varsa şah hep e8 karesinde kalmış olmalı) şah çekmiştir. Peki şah çekilince siyahın kurallara uygun tepkileri nelerdir?

  1. Şahı başka bir kareye kaçmak: Rok hakkı kaybedilir
  2. Şahın şah çeken taşı alması: Başka bir kareye hareket olduğundan rok hakkı kaybolur.
  3. Başka bir taşın şah çeken taşı alması: Beyaz kalenin d4 karesine başarıyla döndüğü durumu incelediğimizden bu durum olmamıştır.
  4. Şah ile şah çeken taş arasında başka bir taşın koyulması: Bu iki karenin şahın doğrudan komşu kareleri olması bu ihtimali de imkansız kılıyor.

Kısaca kale bu karelerden oyun alanına dönmüşse de siyah artık rok yapamaz.

Buraya kadar elde ettiğimiz sonuçlar neler peki?

  1. Siyah rok yapabilirse iki hamlede mat yok.
  2. Beyazın hala rok yapma hakkı varsa (yani d4 karesindeki kale piyonun sekizinci sıraya ulaşmasından geliyorsa) siyahın rok hakkı yoktur.
  3. Siyahın rok hakkı varsa beyazın rok yapma hakkı kalmamıştır.

Problemi çözmenin tek yolu siyahın rok hakkını elinden almak olduğuna göre şöyle bir mantık yürütebiliriz. Beyaz kalenin d4 karesine nasıl gittiğini kesin olarak gösteremeyiz ama aksi bir engel olmadığından beyazın hala rok hakkının olduğunu varsayabiliriz. Bu durumda ikinci sonuçtan siyah rok yapamayacaktır. Fakat Kd1 hamlesi siyahı bu konuda ikna etmeye yetmeyecektir. Aynı şekilde siyah da, kalenin oraya başka bir yoldan gelmiş olabileceğinden rok hakkını kullanabilir. Bu nedenle beyaz siyahın rok hakkını şüphe götürmez bir hamleyle elinden alması gerekir. Bu da büyük rok ile mümkündür.

1. 0-0-0

Beyaz rok yaptığına (ya da yapabildiğine) göre d4 karesindeki kale önceki hayatında bir piyon olmalıdır. Bunun sonucu da siyahın bu pozisyonda rok hakkı yoktur. Artık siyah ne oynarsa oynasın Kd8 hamlesi ikinci hamlede matı getirecektir.

Biraz da satranç (Çözüm)

Beyaz oynar iki hamlede mat eder.
Beyaz oynar iki hamlede mat eder.

Beyaz piyon 8. sıraya ulaşıp da vezir olursa siyah şah g2 noktasına kaçarak matı önler.

1. e8=V    Şg2

2. Ve2      Şh1

 

ya da

1. e8=V    Şg2

2. Ve4+     de

İlginç bir şekilde piyonun kale yapılması 1972 yılında iki hamlede matı sağlıyordu.

1. e8=K    Şg2

2. 0-0-0-0-0-0!#

Evet ikinci hamle 1972 yılından beri kurallara aykırı bir rok hamlesi. 1972 yılına kadar rok yapmak için rok yapacak kalenin ve şahın daha önce oynamamış olmasını, şahın bulunduğu yada rok sırasında geçeceği karelerin rakip kontrolü altında olmamasını gerektiriyordu. Fakat kurala göre şah ve kalenin aynı yatayda olma zorunluluğu yoktu. Tabii ki bu kurallar konurken gözden kaçan bir durumdu, o zamana kadar bu kimsenin aklına gelmemişti. Max Pam bu imkanı ortaya attığında Tim Krabbe de yukarıdaki problemi hazırladı. Bunun üzerine 1972 yılında FIDE (satranç federasyonu) kurala küçük bir ek yaparak şah ile kalenin aynı yatayda olması şartını getirdi.

Not:

Tabii ki böyle bir hamle öngörülmediği için standard bir notasyonu da yok. Bazı kaynaklarda sadece 0-0-0-0 hamlesi olarak da kullanılıyor.